बुधवार, २० ऑगस्ट, २०१४

चालण्याच्या कामांत घोड्याशी माणसे स्पर्धा करीत


    ' पेशवाईच्या सावलीत ' हा श्री. नारायण गोविंद चापेकर संपादित संदर्भ ग्रंथ वाचत असताना दोन महत्त्वाच्या नोंदी मला आढळल्या त्या येथे देत आहे.
१]

  

खाजगीवाले }                                                                        { श. १७०५
                   }                                                                        { इ. १७८३
           ६ इनाम खास बारदार अ।। २ सातारियाहून एके दिवशी पुणियास आले दुसरे दिवशी माघारी पोचले सबब दिल्हे ( नाना पुरंधरे याजला वैद्य आणावयास )
                    
               १ इनाम बयाजी पारधी सातारियास जाउन दोहों दिवसांत आला सबब     

२]
        तुळशीबागवाले }                                                         { श. १७११
                                                                                           { इ. १७८९

  १ ।।. प्यादे जासूद नेवाशाहून जलद आले स।। इनाम .॥. रायभान ; १ कृष्णाजी झोडगा दो दिवसांत आले स।।
    ५ रु. धर्मादाय शु।। ११ भाद्र्पद शु।। पर्वतीचे तळ्यांतून दक्षिणेकडे उडी घालून उत्तरेकडे निघाले त्यास. १७२१ 


    विवेचन :- प्रस्तुत ग्रंथाच्या संपादकांनी जी प्रस्तावना दिली आहे त्यात खासगीवाल्यांच्या दप्तरातील पत्राचा उल्लेख करून ते म्हणतात कि, "…. चालण्याच्या कामांत घोड्याशी माणसे स्पर्धा करीत. पुण्याहून सातारा ७० मैल आहे. हा सत्तर मैलांचा प्रवास एका दिवसात करणारे लोक होते. " तसेच तुळशीबागवाले दप्तरातील पत्राच्या उल्लेखावर संपादकांचे मत पुढीलप्रमाणे :- " … नेवाशाहून दोन दिवसांत जासूद चालत आले म्हणून त्यांना १।। रुपया इनाम मिळाले आहे."  प्रस्तुत ग्रंथ हा श. १८५९ - स. १९३७ च्या सुमारास प्रकाशित झाला. माझ्या मते, ब्रिटीश राजवटीत पुणे - सातारा दरम्यान वाहतुकीसाठी जो रस्ता बनला होता त्याचे अंतर त्यावेळी ७० मैल -- सुमारे ११० - ११२ किलोमीटर्स इतके होते. सध्याचा पुणे - सातारा हा गाडीरस्ता देखील जवळपास एवढ्याच अंतराचा आहे. तेव्हा संपादकांचे मत प्रमाण मानन्यास काही हरकत नाही. परंतु, ' बाबा वाक्यं प्रमाणं ' या सूत्रावर माझा विश्वास नसल्याने मला अशी एक शक्यता वाटते कि, स. १७८३ मध्ये सातारा - पुणे दरम्यान जो काही वाहतुकीचा रस्ता होता तो ७० मैलांचा नसावा. त्यावेळी बातम्या जलद पोहोचवण्यासाठी आडमार्गांचा, प्रचलित नसलेल्या वाटा - चोरवाटांचा देखील उपयोग केला जायचा. हि शक्यता लक्षात घेतली असता सातारा - पुणे हे ७० मैलांचे अंतर एका दिवसात पार केले या विधानात काही तथ्य नसल्याचे दिसून येते. महत्त्वाचे म्हणजे सदर पत्रात सातारा येथून पुण्यास एका दिवसात आल्याचा उल्लेख आहे पण अंतराचा उल्लेख मात्र केलेला नाही. तेव्हा संपादकांचे मत माझ्या मत अग्राह्य ठरते.  अर्थात, २४ तासांत एखाद्या व्यक्तीने ७० मैल चालण्याचे ठरवले तर दर तासाला चार - साडेचार किलोमीटर्स अंतर कापणे भाग आहे. म्हणजेच, हि अशक्य अशीही गोष्ट नाही. परंतु, अस्मादिकांना पदयात्रेचा विशेष अनुभव नसल्याने याविषयी ठामपणे काही सांगू शकत नाही.
    तुळशीबागवाल्यांच्या दप्तरातील नेवाशाहून आलेल्या जासूदजोडीचा जो उल्लेख आहे, त्यावरून नेवासे ते पुणे हे अंतर नकाशात पाहिले असता १८० ते २०० किलोमीटर्स असल्याचे दिसून येते. परंतु, ज्याप्रमाणे खाजगीवाले दप्तरातील पत्रात जसा पुणे - सातारा अंतराचा उल्लेख नाही, त्याचप्रमाणे या पत्रात देखील पुणे - नेवासे दरम्यान किती अंतर होते याचा उल्लेख नसल्याने याविषयी अधिक काही लिहिता येत नाही. 


संदर्भ ग्रंथ :-
१) पेशवाईच्या सावलीत :- संपादक - नारायण गोविंद चापेकर

कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत: